► ÖGE EKSİKLİKLERİ: Cümlenin ögelerinden herhangi birinin kullanılmamasından kaynaklanan bozukluklardır.
Örnek: Sabahları önce o, sonra ben kalkarım.
Bu cümlede yüklem eksikliğinden kaynaklı bir anlatım bozukluğu vardır. Doğrusu aşağıdaki gibi olmalıdır.
Sabahları önce o kalkar(yüklem), sonra ben kalkarım.
Örnek: Sıranın tozu silindi, tertemiz oldu.
Bu cümlede özne eksikliğinden kaynaklı bir anlatım bozukluğu vardır. Doğrusu aşağıdaki gibi olmalıdır.
Sıranın tozu silindi, sıra(özne) tertemiz oldu.
► EK FİİL, YARDIMCI FİİL VE EK YANLIŞLIKLARI: Ek fiillerin, yardımcı fiillerin ve eklerin gereksiz veya yanlış kullanımı ya da eksikliğinden kaynaklanan bozukluklardır.
Örnek: Gözleri mavi, saçları kumraldı.
Bu cümlede "idi" ek fiilinin eksikliğinden kaynaklı bir anlatım bozukluğu vardır. Doğrusu aşağıdaki gibi olmalıdır. www.z-turkce.com
Gözleri maviydi, saçları kumraldı.
Örnek: Nükleer çalışmalar çok eleştiri alan bir konu.
Bu cümlede "almak" yardımcı fiili gereksiz kullanılmış, dolayısıyla gereksiz yardımcı fiil kullanımından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu oluşmuştur. Doğrusu aşağıdaki gibi olmalıdır.
Nükleer çalışmalar çok eleştirilen bir konu.
► ÖZNE-YÜKLEM UYUMSUZLUĞU:
a) Tekillik-Çoğulluktan Kaynaklı Uyumsuzluk: Cümlede yüklem, özneye göre tekil veya çoğul olur. Genellikle -lar / -ler çoğul ekinin bulunduğu cümlelerde bu tür anlatım bozukluğu olabileceği unutulmamalıdır.
• Özne insan ve tekilse; anlamı saygı, sitem, küçümseme içermiyorsa yüklem tekil olmalıdır.
doğru → Ahmet Bey geldi.
yanlış → Ahmet Bey geldiler.
• Özne insan ve tekilse; anlamı saygı, sitem, küçümseme içeriyorsa yüklem çoğul olmalıdır.
Ahmet Bey teşrif etmişler (!) Bu cümlede Ahmet Bey'in geç kalmasına yönelik bir sitem vardır. Dolayısıyla yüklem çoğul yazılır.
• Özne insan ve çoğulsa, yüklem hem tekil hem çoğul olabilir.
Çocuklar geldi / geldiler.
• Özne insan değil ve çoğulsa yüklem tekil olmalıdır.
doğru → Kuşlar uçtu.
yanlış → Kuşlar uçtular.
• Özne insan değil ancak kişileştirme yapıldıysa yüklem hem tekil hem çoğul olabilir.
Kuşlar ağıtlar yakar / yakarlar.
• Özne belgisiz zamir veya sıfat ise yüklem tekil olmalıdır.
doğru → Herkes çıktı. Birkaç kişi kaldı.
yanlış → Herkes çıktılar. Birkaç kişi kaldılar.
• Özne topluluk ismi ve çoğul eki aldıysa yüklem tekil de çoğul da olabilir.
Takımlar sahaya çıktı / çıktılar.
• Özne topluluk ismi ancak çoğul eki almadıysa yüklem tekil olmalıdır.
doğru → Takım sahaya çıktı.
yanlış → Takım sahaya çıktılar.
b) Kişilerden Kaynaklı Uyumsuzluk: Cümlenin öznesi birden fazla kişiden oluşuyorsa yüklemin aldığı kişi eki aşağıdaki kurallara göre kullanılmalıdır. Aksi halde anlatım bozukluğu yapılmış olur.
• Özne birden fazla kişiden oluşuyor ve içinde "ben" zamiri varsa yüklem 1. çoğul kişi olmalıdır.
doğru → Kurada sen ve ben çıktık.
yanlış → Kurada sen ve ben çıktım.
• Birden fazla kişiden oluşan öznede "ben" zamiri yok, "sen" zamiri varsa yüklem 2. çoğul kişi olmalıdır.
doğru → Bu işi sen ve o yapacaksınız.
yanlış → Bu işi sen ve o yapacak.
• Birden fazla kişiden oluşan öznede "ben" ve "sen" zamirleri yok ancak "o" zamiri varsa yüklem 3. çoğul kişi olmalıdır.
doğru → O ve arkadaşları görmüşler.
yanlış → O ve arkadaşları görmüş.
► TAMLAMA YANLIŞLARI:
a) Tamlayan Eksikliğinden Kaynaklı Bozukluklar
Misafiriyle ilgileniyor, hâlini hatrını soruyordu.
Bu cümlede tamlayan eksikliğinden kaynaklı anlatım bozukluğu vardır. Doğrusu aşağıdaki gibi olmalıdır.
Misafiriyle ilgileniyor, onun hâlini hatrını soruyordu.
b) Ortak Tamlanandan Kaynaklı Bozukluklar: Bu tür anlatım bozuklukları, sıfat ve ad tamlamasının bir arada kullanımı sonucu oluşur.
Şehrimizde kültürel ve sanat etkinlikleri sıkça düzenlenir.
Bu cümlede sıfat ve isim (ad) tamlamasının bir arada kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Doğrusu;
"Şehrimizde kültür ve sanat etkinlikleri sıkça düzenlenir." ya da,
"Şehrimizde kültürel ve sanatsal etkinlikler sıkça düzenlenir." şeklinde olmalıdır.
c) Tamlanan Ekinin Yanlış Kullanımından Kaynaklı Bozukluklar
yanlış → Ben uçurtma yapmasını biliyorum.
doğru → Ben uçurtma yapmayı biliyorum.
► NOKTALAMA EKSİKLİĞİ: Özellikle adlaşmış sıfatların ve zamirlerin özne olarak kullanıldığı cümlelerde, özneden sonra virgül kullanılmaması anlam karışıklığına sebep olur.
Küçük çam ağacının arkasına saklandı. / Küçük, çam ağacının arkasına saklandı.
Şoför Ahmet amcamı soruyor. / Şoför, Ahmet amcamı soruyor.
Bu tür cümlelerde özneden sonra kullanılan virgül, anlam karışıklığının ortadan kalkmasını sağlar.
► ÇATI UYUMSUZLUĞU: Birleşik cümlelerde temel cümlenin yüklemi ile yan cümleciğin yüklemi arasında etkenlik-edilgenlik açısından uyum olmalıdır.
Örnek: Dikkatli bakınca kalite farkı anlaşılır.
Bu cümlede bir anlatım bozukluğu vardır. Çünkü temel cümlenin yüklemi (anlaşılır) edilgen olduğu için yan cümleciğin yüklemi de ( bakınca) edilgen olmalıdır.
Doğrusu → Dikkatli bakılınca kalite farkı anlaşılır.
Örnek: Her yere başvurdu ancak sonuç alınamadı.
Burada ise yan cümleciğin yüklemi (başvurdu) etken olduğu için temel cümlenin yüklemi de (alınamadı) etken olmalıdır.
Doğrusu → Her yere başvurdu ancak sonuç alamadı.