Söz öbekleri; yansıma sözcükler, ikilemeler, atasözleri, deyimler, özdeyişler (vecizeler), atasözleri ve deyimlerin farkları, atasözleri ve deyimlerin ortak yönleri, söz öbekleri ders notları.
► Yansıma Sözcükler: Doğadaki varlıkların çıkardığı seslerden türetilen sözcüklere yansıma sözcükler denir.
» Üst katta bir gümbürtü duyduk.
Bu cümlede "güm" sesinden gümbürtü sözcüğü türetilmiştir.
» Sineklerin vızıltısı uykumuzu kaçırdı.
Bu cümlede "vız" sesinden vızıltı sözcüğü türetilmiştir.
► İkilemeler: Cümlede anlamı pekiştirmek ve etkili kılmak amacıyla kurulan söz öbekleridir.
İkilemelerin Oluşma Şekilleri:
• Eş anlamlı sözcüklerin tekrarlanmasıyla → şan şöhret, akıllı uslu, hısım akraba
• Yakın anlamlı sözcüklerin arka arkaya kullanılmasıyla → ağrı sızı, doğru dürüst, eş dost
• Aynı kelimenin tekrarlanmasıyla → tatlı tatlı, güzel güzel, hızlı hızlı
z-turkce.com
• Zıt anlamlı sözcüklerin arka arkaya kullanılmasıyla → aşağı yukarı, iyi kötü, az çok, büyük küçük
• Biri anlamlı, diğeri anlamsız olan sözcüklerin arka arkaya kullanılmasıyla → eski püskü, eğri büğrü, yırtık pırtık
• İki anlamsız sözcüğün arka arkaya kullanılmasıyla → abur cubur, ıvır zıvır, karman çorman
• Yansıma sözcüklerin tekrarlanmasıyla → vızır vızır, gümbür gümbür
NOT: İkilemeyi oluşturan sözcükler arasına hiçbir noktalama işareti konulmaz.
► Atasözleri: Geçmişten gelen, anonim (söyleyeni belli olmayan), kalıplaşmış, öğüt veren ya da değerlendirme bildiren özlü sözlerdir.
» Gülme komşuna gelir başına.
» Söz gümüş ise sükût altındır.
» İşleyen demir ışıldar.
» Körle yatan şaşı kalkar.
► Deyimler: En az iki sözcükten oluşan, durum veya duyguları kısa ve özlü biçimde anlatmaya yarayan, kalıplaşmış söz öbekleridir.
» Sen artık öğretmenin gözünden düştün. (gözden düşmek)
» Herkes akıl veriyor, yardım eden yok. (akıl vermek)
» Çalış, ekmeğini kazan, başkasına muhtaç olma. (ekmeğini kazanmak)
» Yukarıdaki cümlelerde altı çizili söz öbekleri birer deyimdir.
ATASÖZÜ VE DEYİMLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ
1- Kalıplaşmış ifadelerdir, sözcükleri değiştirilemez, sözcük eklenemez ya da çıkarılamaz.
2- Genellikle mecaz anlamlıdırlar.
3- Söyleyenleri belli değildir.
4- En az iki sözcükten oluşurlar.
ATASÖZÜ VE DEYİMLERİN FARKLARI
1- Atasözleri cümle şeklindedir. Deyimler çoğunlukla söz grubu şeklindedir.
2- Atasözleri öğüt verir, öğreticidir. Deyimler öğüt ve ders vermez.
3- Atasözleri genel anlamlıdır, kural niteliği taşır. Deyimler genel değildir, yerine göre söylenir.
4- Atasözleri emir kipinde veya geniş zaman kipindedir, kişiye göre çekimlenmezler. Deyimler kişiye göre çekimlenirler.
► Özdeyişler (Vecizeler): Düşünce, duygu ya da ilkeleri özlü bir biçimde anlatan, söyleyeni belli olan sözlerdir.
» Cennet anaların ayakları altındadır. HZ. MUHAMMED (s.a.v.)
» Kuvvete dayanmayan adalet aciz, adalete dayanmayan kuvvet zalimdir. PASCAL
» Milli benliğini bilmeyen milletler, başka milletlere yem olurlar. ATATÜRK
» Ya olduğun gibi görün ya da göründüğün gibi ol. MEVLANA CELALEDDİN RUMİ