» Havaların iyi gidişine aldanıp çiçek açan ağaçlar var.
Yukarıdaki örnek cümlede yer alan altı çizili sözcükler birer fiilimsi olup cümle içerisinde isim (gidiş), zarf (aldanıp) ve sıfat (açan) görevlerinde kullanılmışlardır.
Fiilimsiler fiilimsi eki almaları dolayısıyla çekimli fiillerden ayrılırlar. Çünkü çekimli fiiller kip ve kişi eki alırlar.
» Bunu anlayan öğrenci dersi de anlar. → Örnek cümlede "anlamak" fiili iki farklı görevde kullanılmış. Birincisinde "an" fiilimsi ekini alarak fiilimsi olmuş (anla+y+an= anlayan), ikincisinde "r" geniş zaman kipinin ekini alarak çekimli fiil olmuştur (anla+r= anlar).
FİİLİMSİ TÜRLERİ
► İsim-Fiil (Mastar): Fiilden türeyen, isim-fiil eki alan ve fiillerin adı olan fiilimsi türüne "isim-fiil" denir.
İsim-Fiil Ekleri:
-mek / -mak
-me / -ma
-iş / -ış / -üş / -uş
www.z-turkce.com
» Spor yapmak sağlığa yararlıdır. → Örnek cümlede mavi renkle belirtilmiş olan "yap" sözcüğü fiil köküdür. Kırmızı renkle belirtilmiş olan "mak" eki, isim fiil ekidir. Altı çizili olan "yapmak" sözcüğü bir fiilin adıdır. Dolayısıyla "yapmak" sözcüğü fiilden türemiş bir sözcük olarak bu cümlede isim fiil görevindedir.
İsim-Fiilin İsimlerden Farkı: İsimler varlıkların adıdır. İsim-fiiller ise fiillerin adıdır.
» Ekmek getirmeyi unutma! → Buradaki "ekmek" sözcüğü insanların besin maddesi olarak kullandıkları bir varlığın ismidir.
» Tohumu baharda ekmek gerekir. → Buradaki "ekmek" sözcüğü bir fiilin adıdır ve cümlede fiilimsi görevindedir.
Not: İsim-fiil eki alan bazı sözcükler kalıplaşarak isim olurlar. Örneğin; dondurma, danışma, kazma, çakmak...
» Dondurmayı çok severim. → "Dondurma" sözcüğü burada isimdir.
» Sakın sebzeleri dondurma. → "Dondurma" sözcüğü burada çekimli fiildir.
» Etleri dondurmanı önermem. → "Dondurma" sözcüğü burada isim-fiildir.
Not: Olumsuzluk eki olan -me/-ma ile isim-fiil eki olan -me/-ma karıştırılmamalıdır.
» Yüksek sesle konuşma. → Buradaki -ma olumsuzluk eki.
» Dün toplantıda bir konuşma yaptı. → Buradaki -ma isim-fiil eki.
► Sıfat-Fiil (Ortaç): Fiilden türeyen, sıfat-fiil ekleri alan ve cümlede genelde sıfat görevinde kullanılan fiilimsi türüne "sıfat-fiil" denir.
Sıfat Fiil Ekleri:
› -an / -en
› -ası / -esi
› -maz / -mez
› -r / -ar / -er / -ur / -ür
› -dık / -dik / -duk / -dük / -tık / -tik / -tuk / -tük
› -acak / -ecek
› -mış / -miş / -muş / -müş
» Köyde tanıdık insan kalmamış. → Örnek cümlede mavi renkle belirtilmiş olan "tanı" sözcüğü fiil köküdür. Kırmızı renkle belirtilmiş olan "dık" eki, sıfat-fiil ekidir. "tanıdık" sözcüğü "insan" ismini nitelediği için cümlede sıfat görevinde kullanılmıştır. Dolayısıyla "tanıdık" sözcüğü fiilden türemiş bir sözcük olarak bu cümlede sıfat-fiil görevindedir.
Sıfat-Fiil, Çekimli Fiil ve Sıfat Arasındaki Farklar:
• Sıfat-fiil, sıfat-fiil eklerinden birini alır. → çalışan
• Çekimli fiil, kip ve kişi eki alır. → çalıştık
• Sıfat, sıfat-fiil eki ile kip ve kişi eki almaz. → çalışkan
Not: Sıfat-fiiller her zaman sıfat görevinde olmayabilir.
» Ne zaman gideceği belli değil. → Örnek cümledeki "gideceği" sözcüğü fiilimsi (sıfat-fiil)dir. Çünkü fiilden türemiştir ve sıfat-fiil eki almıştır. Ancak cümlede sıfat görevinde değildir.
Not: Sıfat-fiiller dönüşerek isim de olabilirler. Örneğin; yazar, kapan, bakan, döner, silecek...
Adlaşmış Sıfat: Bazı sıfat-fiillerde sıfatın yanındaki isim yazılmaz. Buna "adlaşmış sıfat" denir.
» Bekleyen kişileri içeri alın. → Bu cümlede "bekleyen" sözcüğü sıfat görevinde sıfat-fiil, "kişi" sözcüğü ise isimdir. "Kişi" sözcüğünü cümleden çıkarıp sözcüğün sonundaki çoğul ekiyle (-ler) belirtme durumu ekini (-i) sıfat-fiil olan "bekleyen" sözcüğüne eklediğimizde cümle şöyle olur: Bekleyenleri içeri alın. → Bu durumda "bekleyenleri" sözcüğü adlaşmış sıfat olur.
» Çalışmasını bitiren öğrenciler çıkabilir. → Çalışmasını bitirenler çıkabilir.
» Sana bakan adamı tanıyor musun? → Sana bakanı tanıyor musun?
» Olan biten işlerden haberim yok. → Olan bitenden haberim yok.
► Zarf-Fiil (Ulaç): Fiilden türeyen, zarf-fiil ekleri alan ve cümlede zarf görevinde kullanılan fiilimsi türüne zarf-fiil denir.
Zarf Fiil Ekleri:
› -ıp / -ip / -up / -üp
› -arak / -erek
› -ken
› -a / -e
› -madan / -meden
› -eli / -alı
› -ınca / -ince / -unca / -ünce
› -meksizin / -maksızın
› -dıkça / -dikçe / -dukça / -dükçe
› -r... / -mez
» Seni gördükçe mutlu oluyorum.
» Koşa koşa okula gitti.
» Markete uğrayıp alışveriş yapacağım.
» Düzenli ders çalışarak başarılı olabilirsin.
Yukarıdaki örnek cümlelerde yer alan koyu renkli sözcükler;
• Fiilden türemişlerdir.
• Zarf-fiil eki almışlardır.
• Cümleye zaman ve durum anlamı katmışlardır.
Bu yüzden bu sözcükler (gördükçe, koşa koşa, uğrayıp, çalışarak) zarf-fiil türünde fiilimsilerdir.