CÜMLENİN TEMEL ÖGELERİ
► Yüklem: Cümlenin temel ögesidir. İş, oluş, hareket bildirir ve cümleyi bir yargıya bağlar. Yüklemsiz cümle olmaz. Yüklem tek başına cümle olabilir.
» Gideceğim. → yüklem
» Eve gideceğim. → "gideceğim" yüklem
» ders bitince eve gideceğim. → "gideceğim" yüklem
• Yüklem genellikle cümlenin sonunda yer alır. Çünkü Türkçede söz dizimi özne + tümleç + yüklem şeklindedir. Bazen yüklem cümlenin sonunda yer almayabilir. Günlük konuşmalarda, atasözlerinde, şiir vb edebi eserlerde yüklem cümlenin başında veya ortasında olabilir.
» Gel buraya! → "gel" yüklem
» Sakla samanı, gelir zamanı. → "sakla" ve "gelir" sözcükleri yüklem
» Kara bulutları kaldır aradan. → "kaldır" yüklem
• Her sözcük ya da sözcük grubundan yüklem yapılabilir.
» Akşama kadar yağmur yağdı. → Bu cümlede yüklem fiildir.
» Suyun sesi gürül gürüldü. → Bu cümlede yüklem ikilemedir.
» Odadaki kişi bendim. → Bu cümlede yüklem zamirdir.
» Sevinçten etekleri zil çalıyordu. → Bu cümlede yüklem deyimdir.
www.z-turkce.com
• Cümlenin en temel ögesi yüklemdir. Diğer ögeler yükleme sorular sorularak bulunur.
► Özne: Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ögedir. Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur.
» Ali bugün top oynadı. → Yükleme "Kim oynadı?" diye sorduğumuzda bu sorunun cevabı olan "Ali" sözcüğü öznedir.
• Gerçek Özne:
a) Açık Özne: Cümlede açıkça yer alan öznedir.
» Kardeşim ödevlerini bitirdi. → Bitiren kim? - Kardeşim. (açık özne)
b) Gizli Özne: Cümlede doğrudan yer almayan ancak yüklemin taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.
» Geldiğimi görmedin. → Bu cümlede "Görmeyen kim?" diye sorduğumuzda cümlede yer almayan "Sen" zamirine ulaşırız. "Sen" zamiri gizli özne durumundadır. "Görmedin" yükleminin sonunda yer alan altı çizili "n" kişi eki de bizi "sen" zamirine götürmektedir.
• Sözde Özne: Cümlede aslında nesne görevinde bulunan ögenin özne olarak kullanılmasıdır.
» Eşyalar toplandı. → Bu cümlede "Toplanan ne?" sorusuna cevap veren "eşyalar" sözcüğü aslında nesnedir. Eşyaları toplayanın kim olduğu belli olmadığı için nesne olan sözcük özne görevini üstlenmiştir.
• Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.
» Okulun bahçesi temizlendi. → Bu cümlede özne, isim tamlamasıdır.
» O konuya çalışan soruları çözer. → Bu cümlede özne, sıfat-fiil grubudur.
» Herkes oraya toplandı. → Bu cümlede özne, zamirdir.
CÜMLENİN YARDIMCI ÖGELERİ
► Nesne: Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen ögedir.
• Belirtisiz Nesne: Yükleme "ne" sorusu sorularak bulunur. Belirtisiz nesne ek almaz, yalın durumdadır.
» Bugün marketten ekmek aldım. → Örnek cümlede yükleme "Ne aldım?" diye sorulduğunda bu sorunun cevabı olan "ekmek" sözcüğü belirtisiz nesnedir. "Ekmek" sözcüğü bu cümlede yalın durumdadır ve ek almamıştır.
» Güzel bir oyun kuralım. → Örnek cümlede yükleme "Ne kuralım?" diye sorulduğunda bu sorunun cevabı olan "güzel bir oyun" söz grubu belirtisiz nesnedir.
• Belirtili Nesne: Yükleme "kimi, neyi" soruları sorularak bulunur. Nesne olan sözcük belirtme durumu eki alır.
» Sokakları kirletmeyelim. → Örnek cümlede yükleme "Neyi?" sorusunu sorduğumuzda bu sorunun cevabı olan "sokakları" sözcüğü belirtili nesnedir. Belirtili nesne olan "sokakları" sözcüğü belirtme durumu eki (-ı) almıştır.
• Cümlenin ögeleri bulunurken özne ile nesneyi karıştırmamak için önce yüklemi, sonra özneyi, daha sonra diğer ögeleri bulmalıyız.
► Dolaylı tümleç (Yer Tamlayıcısı): Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren ögedir. İsmin "-e / -de / -den" hallerinden birinde bulunur. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme "nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden" soruları sorulur. Cümle içinde dolaylı tümleci bulmak için yükleme sorulan sorularla dolaylı tümleç olan sözcük aynı ekleri almalıdır.
» Bu akşam sinemaya gideceğiz. → Bu cümlede dolaylı tümleci bulmak için yükleme "nereye" sorusunu sorarız. Bu soruya cevap veren "sinemaya" sözcüğü dolaylı tümleçtir. Soru sözcüğü ve dolaylı tümleç olan sözcük aynı ekleri almıştır (nereye → sinemaya).
» Evden kitabımı aldım. → Bu cümlede dolaylı tümleci bulmak için yükleme "nereden" sorusunu sorarız. Bu soruya cevap olan "evden" sözcüğü dolaylı tümleçtir. Soru sözcüğü ve dolaylı tümleç olan sözcük aynı ekleri almıştır (nereden → evden).
► Zarf Tümleci: Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, yerini bildiren ögedir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme "nasıl, ne zaman, ne kadar, niçin, nereye" soruları sorulur.
» Hava kararmadan eve dönmeliyiz. → Bu cümlede zarf tümlecini bulmak için yükleme "ne zaman" sorusunu sorarız. Bu soruya cevap olan "hava kararmadan" söz grubu zarf tümlecidir.
» Bardakları kırmadan getir. → Bu cümlede zarf tümlecini bulmak için yükleme "nasıl" sorusunu sorarız. Bu soruya cevap olan "kırmadan" sözcüğü zarf tümlecidir.
» Kitap okumayı pek sevmez. → Bu cümlede zarf tümlecini bulmak için yükleme "ne kadar" sorusunu sorarız. Bu soruya cevap olan "pek" sözcüğü zarf tümlecidir.
» Eşyaları yukarı getir. → Bu cümlede zarf tümlecini bulmak için yükleme "nereye" sorusunu sorarız. Bu soruya cevap olan "yukarı" sözcüğü zarf tümlecidir.
NOT: "Nereye" sorusu cümlede dolaylı tümleci bulmak için de sorulur. Ancak soruya cevap veren sözcüğün dolaylı tümleç olabilmesi için soru ile aynı eki taşıması gerekir.