Basit, türemiş, birleşik fiiller...
➤ BASİT FİİLLER: Yapım eki almamış, kök halinde bulunan fiillerdir. Basit fiiller yapım eki almazlar ancak çekim eki alabilirler.
› Babam çarşıdan geldi. → gel (kök) - di (çekim eki)
› Burak parka gitti. → git (kök) - ti (çekim eki)
Yukarıdaki örnek cümlelerde yer alan "geldi" ve "gitti" fiilleri basit fiillerdir.
➤ TÜREMİŞ FİİLLER: İsim ya da fiil köklerine yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir.
› Arkadaşımın gelişine sevindim. → sev (kök) - in (yapım eki) - dim (çekim eki)
› Yarışma başladı. → baş (kök) - la (yapım eki) - dı (çekim eki)
Yukarıdaki örneklerde yer alan "sev" ve "baş" sözcükleri yapım eki alarak anlam bakımından değişmiş ve yeni birer sözcük haline gelmişlerdir. Dolayısıyla "sevinmek" ve "başlamak" fiilleri türemiş fiillerdir.
➤ BİRLEŞİK FİİLLER:
1. Kurallı Birleşik Fiiller:
• Yeterlik Fiili: Fiile -e/-a yardımcı sesleri ile birlikte "bilmek" fiili eklenerek yapılır. Yeterlik fiilinde başarma, gücü yetme ve olasılık anlamı vardır.
› Bu soruyu çözebilirim. → başarma anlamı
› Bu çantayı taşıyabilir. → gücü yetme anlamı
› Akşam size gelebiliriz. → olasılık anlamı
Yeterlik fiilinin olumsuzunda "bilmek" fiili kalkar, onun yerine olumsuzluk eki (-me/-ma) gelir.
› Soruyu çözebilirim. → olumlu
› Soruyu çözemem. → olumsuz
• Tezlik Fiili: Fiile -ı/-i/-u/-ü yardımcı sesleri ile birlikte "vermek" fiili eklenerek yapılır. Tezlik fiili çabukluk anlamı taşır.
› Bahçeye koşuverdi.
› Bir ekmek alıver.
Tezlik fiilinin olumsuzu fiilin köküne -me/-ma eklenerek yapılır. Tezlik fiilinin olumsuzunda önem vermeme anlamı vardır.
› Bunu da almayıver.
• Sürerlik Fiili: Fiile -e/-a yardımcı sesleri ile birlikte "durmak, kalmak, gelmek" fiilleri eklenerek yapılır. Sürerlik fiili eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği belirtir. Sürerlik fiillerinin olumsuz kullanımı yoktur.
› Siz gidedurun ben size yetişirim.
› Arkasından bakakaldık.
› Süregelen olaylar bizi tedirgin etti.
• Yaklaşma Fiili: Fiile -e/-a yardımcı sesleri ile birlikte "yazmak" fiili eklenerek yapılır. Türkçede kullanımı azalan bu yapı, eylemin neredeyse (hemen hemen) gerçekleştiğini belirtir.
› Heyecandan kalbim durayazdı.
2. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller:
"Etmek, eylemek, olmak,kılmak" yardımcı fiillerinin isim soylu sözcüklerden sonra kullanılması ile oluşmuş fiillerdir.
mecbur olmak
yardım etmek
namaz kılmak
perişan eylemek
Yukarıdaki örneklerde yer alan yardımcı fiillerin kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı yazıldığını görüyoruz. Ancak yardımcı fiille oluşmuş birleşik fiiller her zaman ayrı yazılmaz. Yardımcı fiille oluşturulan birleşik fiillerde ses artması ya da ses eksilmesi olursa fiil birleşik yazılır.
seyir etmek → seyretmek (ses eksilmesi)
af etmek → affetmek (ses artması)
3. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
İki ya da daha çok sözcüğün kaynaşması, deyim haline gelmesi ile oluşmuş birleşik fiillerdir.
www.z-turkce.com
ayak diremek
dudak bükmek
boğaz boğaza gelmek
aklına yatmak
Yukarıda yer alan söz grupları birer deyimdir. Bu nedenle anlamca kaynaşmış birleşik fiil olarak değerlendirilirler.